Tag: economie

Slaap

In de periode dat ik werkloos was, direct na mijn afstuderen, hing boven mijn bed het volgende citaat: ‘Ik blijf in bed want ik barst van de gedachten’. Het is een uitspraak van Oblomov, de indolente held uit de gelijknamige roman van de Russische schrijver Gontsjarov. Net als veel werklozen merkte ik dat ik steeds wat langer uitsliep omdat er gewoon niet zoveel was om mijn bed voor uit te komen, en Oblomovs kijk op de zaak troostte mij destijds. Inmiddels lig ik na een volle dag geregeld in bed en barst ik van de gedachten. Ze houden me wakker.

Eén op de vijf volwassenen lijdt naar verluid een periode in zijn of haar leven aan slapeloosheid. Slaapdeskundigen vermoeden een link met het moderne arbeidsethos, dat vraagt om lange werkdagen waarin alle minuten verantwoord en efficiënt moeten worden besteed. Een ethos dat toewijding aan je werk afmeet aan het feit dat je ook ‘s avonds nog reageert op ‘belangrijke’ werkmails. Zodat je in feite altijd piketdienst hebt, en je eigen huis niet langer een plek is waar je alles even van je af kunt zetten.

Ik heb een periode van serieuze slapeloosheid gekend. Met koortsig brein lag ik te denderen in mijn bed, nog steeds hyperalert. ‘Je moet slapen’, beet ik mezelf toe, ‘anders houd je het niet vol. Morgen staat er weer veel op het programma’. Tevergeefse instructies natuurlijk, want slapen is niet iets wat je kunt doen. Slapen is juist een kwestie van laten. Van overgave, van controleverlies. En dat was buiten mijn bereik gekomen. Dus stapelden de knarsende nachten zich op waarin ik ieder heel uur de klok hoorde luiden, en ieder half uur trouwens ook. Waarin ik de ganzen hoorde overvliegen en de goederentrein hoorde passeren. Waarin ik leerde welke vogelsoorten elkaar in de vroege ochtend met hun gezang opvolgen. Ik snakte naar een mentale pauze, naar even verlost zijn van mezelf en mijn gedachten. Maar ik kon het niet meer. Ik was mijn eigen bullebak van een manager geworden.

Veel machtige voorstanders van de liberalisering van de arbeidsmarkt laten zich er op voorstaan met heel weinig slaap toe kunnen. Ronald Reagan dommelde weliswaar veel, maar sliep weinig. Margaret Thatcher hoefde maar drie uur te slapen. Onze eigen Ruud Lubbers was een notoire kortslaper. En ook Donald Trump slaapt naar verluid maar vier uur per nacht. Het is eigenlijk raar dat we dit überhaupt weten. Waarom vinden deze leiders het nodig dit over zichzelf te vertellen? Alsof het een soort prestatie is. Alsof hun maatschappelijke succes op mysterieuze wijze samenhangt met kort slapen. Met ‘geen tijd verdoen’. Want tijd is geld, toch? Zelf zie ik eerder een andere samenhang: die tussen politici die ‘s nachts kort slapen en overdag een politiek voeren die burgers op scherp zet door ze tegelijkertijd meer te screenen en minder bestaanszekerheid te bieden. Misschien kunnen deze politici wel met zo weinig slaap toe omdat er tot hen gewoon niet zoveel indrukken doordringen. Omdat ze opvallend weinig ontvankelijk zijn. Waardoor zij dus niet zoveel te verwerken hebben tijdens hun slaap.

De nacht is de spiegel van de dag, leerde ik tijdens mijn periode van insomnia. Wie zijn dagen vol plempt en zichzelf opdraait, zal niet kalm zijn bedje instappen. Je moet een knop omzetten. De avond is er niet om nog snel even wat zaakjes te regelen, maar om een overgang te maken van activiteit naar rust. Die tijd moet je baas je gunnen, die tijd moet je jezelf gunnen.

Een arbeidsklimaat waarin heel veel mensen overdag rondrennen met het ongeruste gevoel dat ze constant moeten presteren, leidt onvermijdelijk tot nachtelijk gedraai en gewoel. Ook daarom zijn de zojuist verschenen adviezen van de WRR en de commissie-Borstlap over hervorming van de arbeidsmarkt zo welkom. Beide rapporten concluderen in feite dat het Nederlandse werk niet mensvriendelijk genoeg is, en adviseren de regering om te sturen op werk dat meer zekerheden geeft en een minder grote aanspraak doet op privétijd.

Niemand wil zijn zoals Oblomov. Niemand wil een overbodige persoon zijn die het leven sluimerend aan zich voorbij ziet trekken. Maar wij leven nu het andere uiterste. Al dat onzekere voorthollen leidt tot een chagrijnige, overprikkelde samenleving waarin de zoete slaap te vaak niet wil komen.

Zacht

Mijn reis in India loopt ten einde en dat is misschien maar goed ook, want ik mis de bravoure van het begin om onbevangen mijn licht te laten schijnen over het subcontinent. Het is zoals zo vaak: kijk langer en beter, en de verwarring slaat toe.

Zo weet ik niet of ik India in vergelijking met ons eigen land nu hard of zacht moet vinden. Ik had een scherpe observatie klaar over de verschillen die ik voel in de publieke ruimte, een observatie waarin India het land is van zachte mensen in een harde samenleving, en Nederland figureert als de zorgzame samenleving met de harde omgangsvormen. Maar ik merk dat ik die zelf alweer aan het ondergraven ben. Weliswaar blijft het gebrek aan intermenselijk venijn dat ik hier ervaar overweldigend – en dat die zachtheid zo opvalt, zegt pijnlijk veel over Nederland. Maar wat te denken van de Indiërs die onbeschaamd voordringen als ze de kans krijgen? Van jonge mannen die er niet over piekeren om in de bus op te staan voor een oude vrouw met een mismaakte voet? Dat zou bij ons echt grof gedrag zijn.

Persoonlijke agressie heb ik hier nauwelijks waargenomen. Zo hoor je zelden een Indiër zijn stem verheffen tegen een ander mens. De wilde, ongerichte herrie is hier echter enorm. Onafgebroken getoeter, overstuurde microfoons, voetgangerssignalen die even doordringend klinken als onze sirene op de eerste maandag van de maand – ik ervaar het als zinloos geweld en loop hier vaak letterlijk met mijn handen over mijn oren. Nederland snauwt misschien, maar India snerpt.

Je zou ook kunnen zeggen dat Indiërs meer dan wij langs hun medemens heen glijden. Niemand wil hier gedoe, maar verder lijkt de uitwerking van jouw gedrag op een onbekende ander het overwegen niet waard. Een gevolg van het denken vanuit een kosmische orde, waarin iedereen zijn onwrikbare plaats heeft? Een restant van het kastenstelsel? Zou kunnen, maar dat benadrukt weer dat religieuze India. Terwijl een ander, werelds feit ook enorm in het oog springt: het oprukken van de stad. Indiase steden horen tot de snelst groeiende ter wereld. In de praktijk wonen veel Indiërs inmiddels tussen enorme aantallen nabije vreemden. In dergelijke omstandigheden is het vermijden van harde confrontaties al een hele prestatie.

In mijn rugzak zit het boek Schaal van de Britse natuurkundige Geoffry West. West is lyrisch over steden, en als je zijn cijfers en grafieken ziet, snap je waarom: de stad is de plek waar mensen bovengemiddeld presteren, en dat voor minder dan gemiddelde kosten. Superefficiënt dus, zo’n stad! En die schaalwinst vlakt bovendien niet af: hoe groter de stad, hoe efficiënter. Als je de data van West moet geloven, komt er nooit een omslagpunt, kan een stad nooit te groot worden. Zo bezien is de voorspelling dat Delhi in 2030 met dertig miljoen inwoners de grootste stad ter wereld zal zijn, louter goed nieuws.

In Indiase steden krult alles in elkaar, wordt elk plekje opgevuld en uitgewoond. Zo’n stad maakt vast optimaal gebruik van energie en ruimte, zoals West stelt. Maar dat is vanuit de stad gedacht, niet vanuit de mensen. Ik geloof niet dat mensen verlangen naar efficiëntie. Mensen willen gelukkig zijn. En de stad biedt een open toekomst, waar je kunt bouwen aan wie je nog niet bent.

Voor mij is het de vraag of het gros van de nieuwe bewoners van die exploderende Indiase steden in hun dagelijkse leven werkelijk beter af zijn. De luchtvervuiling is enorm, het verkeer een chaos, en al die voormalige dorpsbewoners gooien hun afval over hun schouder alsof de dieren ook hier hun troep wel zullen opeten (maar dieren lusten geen plastic). Op mij, bevoorrechte bewoner van een welvarend Nederlands provinciehoofdstadje, komt een Indiase stad soms over als de hel. Maar ik zie ook wel dat dit plekken zijn van dadendrang en levenslust. Van verjonging. Van gokken en verlangen. Dat maakt deze steden bij uitstek menselijk. Onze soort floreert in de hoop op beter.

Wat een contrast met de dieren – koeien, varkens, honden – die hier in de stad overal tussendoor lopen. Zie hun zachte, gevoelige oren krullen en draaien richting het lawaai. Ze kunnen het niet helpen, het is hun natuur. Alleen afstomping kan hun lot verzachten.

Aardig

“Even zappen hoor”, zei mijn man toen hij moe binnenkwam. Hij bleef hangen bij het van oorsprong Canadese reality-programma Under Cover Boss, al jaren te zien bij RTLZ. “Kijk eens hoe vaak het bedrijfslogo in beeld komt, het is één lange reclamespot!”, zei hij kritisch. Maar kennelijk vindt hij het programma toch vooral verstrooiend. Ik niet. Ik verdraag het steeds slechter, die Angelsaksische ideologie waarin ongelijkheid in de structuren zit ingebakken en een humane baas het beste is waar je op mag hopen.

Elke aflevering van Under Cover Boss verloopt volgens hetzelfde stramien: de baas van een bedrijf zet een pruik op en doet alsof hij een nieuweling is die een dagje komt meelopen. Zo ziet hij waar zijn mensen op de werkvloer mee te kampen hebben. Onvermijdelijke bevinding: de bedrijfsprocessen kunnen een stuk slimmer, en het leven van deze laaggeschoolde arbeiders is hard. In de apotheose worden de gefilmde werknemers ontboden op het hoofdkantoor, waar ze bijna flauwvallen als ze merken dat die klunzige nieuweling in feite hun baas is. Uitzonderlijk goede werknemers krijgen steevast twee gunsten van de baas: een zakelijke en een persoonlijke. Bijvoorbeeld: ze mogen een cursus tot afdelingsmanager volgen én de baas stort geld in het studiefonds van een veelbelovend kind. Deze doelen liggen kennelijk buiten bereik bij het loon waarvoor hij ze laat werken.

Het irritante is: Under Cover Boss pakt me in. Geregeld wrijf ik de tranen uit mijn ogen. Wat zijn die werknemers blijmoedig onder tegenslag, wat is die baas oprecht aardig, en wat fijn dat die ploeterende mensen nu eindelijk erkenning krijgen! Ik tril dus volop mee. Tegelijkertijd vind ik het programma ontzettend neerbuigend en zelfs leugenachtig.

Sprookjes houden je voor dat goede mensen vanzelf komen bovendrijven. Op school gaat dit meritocratische model ook aardig op: je positie hangt daar behoorlijk strak samen met je prestaties. Na school wordt die samenhang rap losser. Mentaliteit en intelligentie doen er heus nog wel toe om maatschappelijk succes te verklaren, maar veel minder dan onze liberale ideologen willen doen geloven. In hun universum is succes het directe resultaat van verdienste. En falen zal dan wel het gevolg zijn van een verkeerde instelling. Toch? Want als dat niet zo is, dan .. ho, deze redenering gaat geen gezellige kant op. Neem liever nog een bitterbal.

Tot zover het sprookje. Studies laten ondertussen zien dat het verband tussen ‘geld’ en ‘belonen’ veel losser is dan het meritocratische ideaal suggereert. Het grote geld ‘verdien’ je met renderend vermogen. Als je rijk bent, hoef je niets te kunnen om nog rijker te worden, behalve financieel adviseurs in de arm nemen. Ik weet, dit is geen nieuws. Het komt op dit moment alleen hard bij mij binnen, omdat ik De onzichtbare hand van de Utrechtse econoom Bas van Bavel aan het lezen ben.

Op rustige, gezaghebbende wijze maakt Van Bavel gehakt van het idee dat de vrije markt vanzelf tot meer welvaart en betere maatschappelijke instituties leidt. Hij toont zelfs het tegenovergestelde aan. De geschiedenis laat zien dat samenlevingen waar grond, arbeid en kapitaal vrijelijk worden verhandeld na verloop van tijd inboeten aan welvaart en welzijn. Van Bavel verklaart ook de achterliggende dynamiek: rijke mensen gaan handelen in grond en financiële producten, waardoor ze snel nog rijker worden. Om dat geld veilig te stellen, vergroten deze rijken hun greep op de politiek. Zo kunnen ze regelingen en instituties in hun voordeel bijbuigen – ze zouden bijvoorbeeld kunnen bedenken om de belasting op dividend af te schaffen, om maar wat geks te noemen. Mensen die alleen hun arbeid in de aanbieding hebben, trekken voortaan aan het kortste eind.

Wat Van Bavel beschrijft, past griezelig goed bij het patroon dat zich nu in de Verenigde Staten aftekent. Het einde van het meritocratische sprookje lijkt daar ingeluid. Je kunt je te pletter werken, maar je zult het toch afleggen tegen iemand die van huis uit geld meekrijgt.

Het is geen gramschap die maakt dat ik Undercover Boss inmiddels onverdraaglijk vind. Zolang niemand arm is, kan ik er best mee leven dat sommige mensen rijk zijn. Maar bespaar me die schijnheilige praatjes over deugd en inzet die door de markt beloond worden. Het is misschien niet onwaar. Maar het is wel klein bier in vergelijking met het grote patroon: geld levert geld op, los van enige persoonlijke verdienste.

Hyena’s

Verbaasd constateren politieke analisten na elk verkiezingsdebat dat de kiezer maar blijft zweven. Die debatten zetten kennelijk weinig zoden aan de dijk. Hoe zou dat nou toch komen? Hier een simpele suggestie: omdat de debatten teveel over tutonderwerpen gaan. Moet ik nu echt opveren van een uitvoeringsvraag als de precieze hoogte van de eigen bijdrage in de zorg? Of van wat partijen denken over het zingen van het Wilhelmus?

Terwijl onze politici over het volkslied aan het twisten waren, deden grote bedrijven een overnamebod op Unilever (enkele weken geleden) en AkzoNobel (enkele dagen geleden). Zowel Unilever als AkzoNobel hebben het bod afgeslagen, maar voelen zich nu wel gedwongen om zich te beraden op hun strategie. AkzoNobel had juist intern orde op zaken gesteld en de koers verlegd naar een meer duurzame langetermijnplanning. En onder leiding van Paul Polman poogt Unilever al tien jaar zijn omzet te verdubbelen en tegelijk zijn ecologische voetafdruk te halveren. Polman streeft naar duurzame aandelen die ook op langere termijn hun geld waard blijven. En al giechel ik persoonlijk om die rare ‘wereldgerechten’ van Knorr en heb ik na een bord Unox-soep de hele avond dorst, dat neemt mijn bewondering niet weg voor een man die weigert kwartaalcijfers te publiceren omdat hij die ‘veel te hijgerig’ vindt.

Achter het bod op Unilever zaten Braziliaanse miljardairs die uit zijn op snelle winst. Nu de aandeelhouders van Unilever weten dat deze types geld ruiken, gaan met name de Angelsaksisch georiënteerden onder hen morren. Kennelijk besteedt Unilever teveel geld aan duurzame investeringen en keert het bedrijf te weinig uit aan hen! Polman zal deze ‘teleurgestelde’ aandeelhouders snel duidelijk moeten maken dat hij hun boodschap heeft gehoord, vertelde economisch publicist Jeroen Smit aan deze krant. Polman moet ‘waarde creëren’ voor de aandeelhouders.

Als ik dat lees wordt het blanco in mijn hoofd. Waarin zijn deze aandeelhouders nu zo vreselijk teleurgesteld? En is Polman juist niet volop bezig met het creëren van waarde? Wat is dat eigenlijk voor een wereld waarin dergelijke zelfzuchtige aandeelhouders een werkelijk innovatieve en visionaire bestuursvoorzitter kunnen dwarsbomen?

Ik denk dat ik een denkfoutje zie. Al sinds de kleuterschool krijgen we ingepeperd dat inzet en talent geldelijk beloond zullen worden. Omdat geld verdienen samenhangt met talent, is de suggestie al snel dat iemand die geld heeft dus ook wel kwaliteiten zal hebben. Maar dat volgt logisch niet. Het enige wat je bij voorbaat weet van aandeelhouders is dat ze geld hebben. Dat garandeert geen ideeën, geen hart, geen talent. Dus waarom, oh waarom geven wij aandeelhouders blind de macht om bedrijven kapot te maken die werkelijk verschil willen en kunnen maken?

Ook aandeelhouders heb je in soorten en maten, en bedrijven als Unilever en AkzoNobel zullen het moeten hebben van beleggers die willen wachten op duurzame rendementen. De belangrijkste ideologische strijd van onze tijd wordt gevoerd tussen rijken met eigenbelang en rijken met welbegrepen eigenbelang. Onze politieke leiders staan er ondertussen schaapachtig bij te kijken. VVD-minister Henk Kamp vindt het bod op AkzoNobel niet ‘in het Nederlandse belang’. Pieter Omtzigt van het CDA roept dat ‘vitale Nederlandse bedrijven wettelijk beschermd’ moet worden. Dat inzicht komt niet alleen een beetje laat, het is wat mij betreft ook het verkeerde inzicht. Deze strijd draait niet om economisch nationalisme. Cruciaal is de mentaliteit van de aandeelhouders, niet hun nationaliteit. Alsof ik investeerders moet vertrouwen omdat ze alle coupletten van het Wilhelmus uit het hoofd blijken te kunnen zingen. Andersom: ik zou het toejuichen als een buitenlands bedrijf een Nederlands bedrijf wil overnemen omdat het grote kansen ziet dat bedrijf grondig te verduurzamen.

PvdA-minister Jeroen Dijsselbloem schoot weliswaar niet in de Wilhelmusstand, maar raadde Unilever aan om zich te beschermen tegen ‘de hyena’s die je bedrijf proberen kapot te maken’. “Durf je kortetermijnaandeelhouders te weerstaan. Durf tegen hen te zeggen: ik ga niet dat langetermijnperspectief loslaten”, aldus Dijsselbloem.

Durf zelf eens wat!, zou ik onze politici willen toeschreeuwen. Pak die financiële hyena’s nu eens echt aan, zodat goedwillende bedrijven die voor een doorbraak kunnen zorgen minder kwetsbaar zijn! Als de verkiezingsdebatten daarover zouden gaan, zou ik ophouden met zweven en opgelucht landen op het hoofd van de politicus met het sterkste voorstel. Om daar dan woensdag mijn poepje op te doen.

Help, ik verdrink

‘Geef iedereen nou toch een basisinkomen’, bepleitte de Londense hoogleraar economie Guy Standing onlangs op het World Economic Forum in Davos. Veel bijval kreeg Standing niet van de aanwezige wereldleiders. Maar als het basisinkomen zelfs tot Davos is doorgedrongen, dan weet je dat zo’n idee een blijvertje is.

Het is ook een fascinerend gedachte-experiment: stel nu dat je geld krijgt zonder dat er een ruil in het spel is. Je hoeft voor dat geld dus niet te werken, niet te solliciteren, niet de plaatselijke bloembak te begieten. Je hoeft niet eens dankbaar te zijn; je krijgt dat geld, gewoon omdat je bestaat. Wat dan? Sommigen vrezen dat mensen acuut lui worden en vooral vieze karweitjes zullen mijden. Anderen verwachten dat gratis geld juist veel creativiteit en werklust los gaat maken. Beide mogelijkheden zijn goed voorstelbaar, dus verder argumenteren gaat niet helpen. In zo’n geval kun je beter de werkelijkheid laten antwoorden door een experiment op te zetten en te kijken wat er gebeurt.

Dat is precies wat de gemeente Terneuzen wilde doen. Twintig inwoners die langdurig in de bijstand zitten, zouden voortaan een gift krijgen in plaats van een uitkering. Een bescheiden en behoorlijk veilig experiment, zou je zeggen. Het ministerie van Sociale Zaken floot Terneuzen vorige week echter direct terug. Geld geven zonder voorwaarden te stellen, daar doen we in Nederland principieel niet aan. Geld behoor je te verdienen – economisch én moreel gesproken. Dat idee zit diep, ook bij mij. De vraag is: tot wat voor mensen maakt dat ons?

Tijdens een wandeling op een regenachtige winteravond hoor ik een noodkreet: ‘Help, ik verdrink!’ Ik zie een dikke man onhandig watertrappelen in de singel. Kopje onder gaat hij niet. Een medewerker van de plaatselijke horeca belt met 112, dus dat is geregeld. ‘Het is best gevaarlijk om nu in het water te springen’, overweeg ik. ‘Hij kan me wel naar beneden trekken.’ Aan de oever van de singel roept een jonge vrouw de man inmiddels bemoedigende woorden toe. ‘Zwem, je kunt het!’ Langzaam maakt hij een paar slagen richting oever.

Als de man bijna de oever bereikt, doe ook ik mijn mond open. ‘Kun je op de bodem staan?’, vraag ik. ‘Neehee’, kermt hij. Ik geloof hem niet; ik ken die plek. De man flapt zijn armen op de oever, schuift zijn bovenlijf ertussen en blijft liggen, benen nog in het water. Samen met een andere passant trek ik de drenkeling aan zijn riem verder de oever op. Ondertussen is de brandweer gearriveerd en neemt de commandant de regie over. De drenkeling wordt per brancard afgevoerd.

Ik blijf in verwarring achter, vol grote gevoelens die ik maar moeilijk kan verenigen. Eén daarvan is scherpe ergernis. ‘Volgende week ligt hij weer in de singel, want zo krijgt hij aandacht’, denk ik. Vlakbij staat een ggz-instelling en in ons buurtje dolen wel meer mensen rond die een beetje pafferig zijn van de medicijnen. Het andere gevoel is bewondering voor mijn medemensen. Die aardige omstanders natuurlijk, maar zeker ook de brandweercommandant die geen onvertogen woord sprak tegen de drenkeling, maar hielp zonder oordeel en zonder onderscheid des persoons. Zo mooi kan een openbare dienst dus zijn. Mijn derde gevoel is schaamte – en waar die andere twee zijn weggezakt, is dit gevoel alleen maar gegroeid. Ik denk dat ik goed heb gezien dat die man niet in levensgevaar verkeerde. Maar desondanks was hij in nood; niemand ligt voor zijn lol op een winteravond in de singel. Waar was mijn compassie?

Mijn harde reactie zal vast meerdere redenen hebben, maar laat ik het hier eens zoeken in mijn maatschappelijke situatie. Ik ben als kleine zelfstandige het nieuwe normaal. Feitelijk gaat het me goed. Maar ik merk dat ik zorg niet langer vanzelfsprekend vind. Niet om zomaar te krijgen, en kennelijk ook niet om zomaar te geven. Eerlijk gezegd voel ik me vaak vogelvrij in een gure en kale habitat. En dat doet wat met mijn gemoed.

Het idee van een basisinkomen wordt vaak in economische taal bediscussieerd. Logisch. Maar mij interesseert de psychologische kant. Hoe zou ik hebben gereageerd als ik ten diepste zeker zou zijn van mijn bestaan, omdat het mij zonder meer werd gegund? Ik denk dat een basisinkomen ons collectief aardiger zou maken.