Vlak voor de zomer zei Ian Buruma, de nieuwbakken hoofdredacteur van The New York Review of Books, dat de ‘interessantste gedachten nu op rechts worden gevormd’. Zelf ontleen ik in de praktijk weinig houvast meer aan die hele verdeling in politiek links en rechts; wat dat betreft ben ik mooi ontheemd geraakt. Maar interessante gedachten, ja, daar kun je me voor wakker maken! Ik zie mezelf als iemand voor wie interessante gedachten belangrijk zijn. Dus heb ik de hele zomer ijverig gezocht naar die nieuwe ideeën van rechts.
En bar weinig kunnen vinden. Geen spetterende verdediging van de rechtsstaat, geen lucide betoog over het ondermijnende effect van identiteitspolitiek, geen scherp herijken van wat privacy in onze tijden behelst. Ja, rechts wil het veilig hebben – maar dat is niets nieuws. Heb ik wellicht op de verkeerde plekken gekeken? Waar had ik het eigenlijk moeten zoeken? Buruma gaf geen enkele concrete aanwijzing.
Misschien is rechts zelf ook een beetje aan het dolen. Paul Jansen, hoofdredacteur van De Telegraaf, zei ooit in Vrij Nederland: “Ik ben niet zo rechts, ik heb gewoon een hekel aan hypocrisie. En dat kom ik meer bij links tegen dan bij rechts.” Ik denk dat Jansen hier een rechtse verlegenheid toont met idealen. Voor plat rechts zijn idealen bij voorbaat al hypocriet. Iedereen weet in die kringen dat mensen in de kern uit zijn op hun eigenbelang. Diepzinnige gedachten en mooie vergezichten van een ander begrijp je dan al snel als manieren om eigenbelang te verhullen; in feite manieren om jou te manipuleren zodat jij iets gaat doen wat stiekem in het belang van die ander is. Hypocriet zeg!
Voor plat rechts is eigenbelang onze grootst gemene deler – en daar moet het verder maar bij blijven ook. Van eigenbelang kun je tenminste op aan. Ik denk overigens niet dat Jansen zelf zo plat is. Volgens mij is hij een man in staat tot interessante gedachten. Ik merk ook dat Jansen bij mij een gevoelige snaar raakt in zijn afkeer van linkse hypocrisie. Jammer alleen dat hij het houdt bij zijn hekel en zelf geen rijke gedachte naar voren schuift.
Want Jansen, zeg nou zelf: wat is dat voor een akelige rechtse biotoop waarin het hypocriet is om te verlangen naar een betere wereld? Een beetje mens wil een mooie boog over de samenleving spannen en zichzelf begrijpen als levend onderdeel van datgene wat in dat grotere gebaar wordt omvat. Een beetje mens zoekt het kleinst gemene veelvoud, zeg maar. Die zoektocht veronderstelt dat je jezelf een beetje te buiten gaat. Eigenbelang kennen alle dieren. De wens jezelf te ontstijgen is uniek aan onze soort. Zoals de Britse schrijver G.K. Chesterton zegt: “De beschaving zelf is de meest romantische rebellie.” Verheffende dromen hebben ons onttrokken aan de ruwe strijd om het bestaan en het leven voor iedereen beter gemaakt. Het is dom van plat rechts om dat te vergeten.
Maar ik zei het al, ik ben dolende. Want dromen zijn ook gevaarlijk, en ik bespeur daar bij links weinig gevoeligheid voor. Links hoort niet graag dat hun verlangen iedereen bij de samenleving te betrekken in één grote omarming – hoe goed bedoeld ook – voor sommige mensen een behoorlijk beknellende ervaring kan zijn. Opvattingen van het goede leven kunnen verschillen. Wil jij een groene stad, met insectenhotels, hagen waarin egels nestelen, en sedumdaken? Nou, ik vind een betegelde tuin mooi en herfstbladeren slordig. Mag ik? En, linkse idealist: als je merkt dat ik het niet met je eens ben, ga me dan vooral niet informeren, alsof ik er allemaal nog niet zo goed over heb nagedacht. Dat is – naast irritant – net zo goed dom. Dan doe je alsof feiten en gedachten, mits welbegrepen, automatisch tot dezelfde droom leiden. Wat au fond hetzelfde is als een totalitaire ideologie aanhangen.
Ik mag dan niet precies weten in welke hoek ik Buruma’s interessante gedachten moet zoeken, ik weet wel dat ik weg moet blijven bij plat rechts (te weinig ambitieuze gedachten) en dogmatisch links (te massieve gedachten). In beide gevallen weet je dat er bepaalde ervaringen worden weggelaten en geschrapt omdat ze niet passen bij het ideaal. De werkelijkheid is namelijk overdadig, rommelig, veelstemmig. Houden zo.